آرزو: خواهش چیزى که دستیابى به آن محال یا دور از انتظار است
نوشته شده توسط:فاطمه سادات مزاری مقدم در دعا » آرزو: خواهش چیزى که دستیابى به آن محال یا دور از انتظار است | ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۲ - ۱۱:۱۸ | ۱ دیدگاهآرزو: خواهش چیزى که دستیابى به آن محال یا دور از انتظار است
آرمان نیز به معناى آرزو، ولى داراى کاربرد محدودترى است و گویا فقط بر آن دسته از آرزوهاىکلانکه براى شخص، محترم و مقدّس و قابل دستیابى است، اطلاق مىشود. (آرزوى پیامبران، همین نوشته) آرزو در فارسى با «کاش و اى کاش» و در قرآن با واژههاى گوناگونى ادا مىشود که...
آرزو: خواهش چیزى که دستیابى به آن محال یا دور از انتظار است
آرمان نیز به معناى آرزو، ولى داراى کاربرد محدودترى است و گویا فقط بر آن دسته از آرزوهاىکلانکه براى شخص، محترم و مقدّس و قابل دستیابى است، اطلاق مىشود. (آرزوى پیامبران، همین نوشته) آرزو در فارسى با «کاش و اى کاش» و در قرآن با واژههاى گوناگونى ادا مىشود که عبارتند از: 1. لیت: این واژه که 14 بار در قرآن کریم به کار رفته و از حروف مشبّهة بالفعل است،[1] اصلىترین و رایجترین کاربرد را براى آرزو دارد: «قالَ یـلیتَ بَینِى و بَینکَ بُعدَ المَشرِقَینِ فَبِئسَ القَرِین = گفت: اى کاش میان من و تو دورى خاور و باختر بود!» (زخرف/43، 38) 2.لو: این واژه که در اصل براى شرط، وضعشده، گاهى در معناى آرزو بهکار مىرود[2]:«فَلَو أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَکونَ مِنالمُؤمِنین = اىکاشبازگشتى براى مابود واز مؤمنان مىشدیم!» (شعراء/26،102) نیز زمر/39، 58؛ بقره/2، 167. 3. هل: این واژه نیز که اصل ساختارش براى پرسش است، در مواردى براى بیان آرزو به کار مىرود[3]:«فَهَل لَنا مِن شُفَعاءَ فَیشفَعوا لَنا= کاشبراىما شفیعانى باشد که براى ما شفاعت* کنند!» (اعراف/7،53) نیزشورى/42، 44؛ غافر/40، 11. 4. لعل: برخى بر اساس قواعد نحوى در آیه 36 غافر/40 این واژه را که کاربرد اصلىاش براى اظهار امید است،[4] به معناى آرزو دانستهاند[5]:«وقَالَ فِرعونُ یـَـهـَـمـَـنُ ابنِ لِى صَرحاً لَعلِّى أَبلغُ الأَسبـَـب = و فرعون گفت: اى هامان! براى من برجى افراشته بساز؛ شاید به درهاى آسمان برسم». دانشمندان علوم بلاغت، کاربرد این چهار واژه را متفاوت دانسته، برآنند که «هل» و «لعل» حاکى از امید آرزوکننده به تحقّق آرزو است؛ در حالى که «لو» از ناامیدى حکایت دارد و «لیت» به معناى مطلق آرزو و از هر دو ویژگى خالى است.[6] 5. تمنّى: این واژه، از ریشه (مـ ن ـ ى) حالت خبرى داشته، براى گزارش از آرزوى خود یا دیگرى بهکار مىرود. معناى اصلى آن تقدیر و اندازهگیرى، وهنگامى که به باب تَفَعُّل مىرود، به معناى آرزویى است که شخص آن را در ذهن خود فرض مىکند و اندازه مىگیرد.[7] ابناثیر آن را به معناى میل داشتن به تحقّق چیزى محبوب دانسته است؛[8] ولى صاحب التحقیق بر آن است که تمنّى در اصل هر دو معنا را دارا است؛ یعنى «مُنى» در اصل به معناى میلداشتن به حصول چیزى، همراه با اندازه گرفتن آن است[9] و راغب، تمنّى را به گونهاى معنا کرده که با کذب رابطه نزدیکى دارد. اومىگوید تمنّى عبارت است از تصوّر چیزى در نفس و این گاهى از روى فکر است؛ ولى بیشتر حدسى است؛ از این رو بیشتر آرزوها تصوّر کردن امور حدسى است که حقیقت نداشته، کاذبند.[10] لغویان، معانى دیگرى نیز براى تمنّى یاد کردهاند که با معناى آرزو ارتباط دارد و از جمله، تلاوت کردن را بر آن تطبیق دادهاند. ابومنصور، وجه نامگذارى تلاوت به امنیّه را این دانسته که وقتى تلاوتکننده قرآن به آیه رحمت برمىخورد، آن را تمنّا دارد و چون به آیه عذاب مىرسد، رهایى از آن را آرزو مىکند.[11] برخى مفسّران، تمنّى در آیه 52 حج /22 و امانى در آیه 78 بقره/2 را بر همین معنا حمل کردهاند.[12]
«اُمنیّه» از همین مادّه یکبار، وجمع آن «امانى» پنج بار در قرآن دیده مىشود که نام شىء مورد آرزو است.[13] به عبارت دیگر، آن صورت خیالى آرزو است که نفس انسان از آن لذّتمىبرد.[14] به نظر راغب، امنیّه صورت نفسانى آرزو است که در ذهن آرزوکننده ایجاد مىشود. وى درباره ارتباط آرزو با دروغ مىگوید: آرزو مبدأدروغ است؛ زیرا هیچ یک از آن دو حقیقت ندارد؛ از این رو مىتوان از دروغ به آرزو تعبیر کرد. راغب، تفسیر مجاهد و ابنعبّاس را[15] از واژه «امانى» به دروغ در آیه 78 بقره/2 (و مِنهُم أُمِّیُّونَ لاَیَعلَمونَ الکِتـبَ إِلاَّ أَمَانِىَّ) شاهد برایناستنباط گرفته است؛[16] ولى برخى دیگر از مفسّران و لغویان، دروغ را یکى از معانى تمنّى دانستهاند.[17] 6. وَدَّ: مضارع آن «یَوَدّ» از دیگر واژههایى است که افزون بر معناى دوست داشتن، به معناى آرزو کردن نیز آمده است.[18] راغب علّت کاربرد این واژه در معناى آرزو را این دانسته که در هر آرزویى دوست داشتن نهفته است.[19] صاحب التحقیق در جهت پیوند این دو معنا بر آن است که معناى اصلى این واژه در اصل، میل داشتن، یعنى مرتبه ضعیفى از محبّت است[20] که در آرزو نیز وجود دارد. از سوى دیگر، ابنفارس براى تمایز بین این دو معنا، به اختلاف مبدأ اشتقاق تمسّکجسته، مىگوید: وَدّ به معناى دوست داشتن از مصدر «وُدّ» و به معناى آرزو کردن از مصدر «ودادة» است.[21] به طور کلى، بررسى کاربرد واژه وَدَّ نشان مىدهد در همه مواردى که به معناى آرزو کردن آمده، مفعول آن، جمله، وآنجا که به معناى دوست داشتن است، مفعولش مفرد است؛[22] چنانکه برخى مفسّران با توجّه به موارد قرآنى، به این تفاوت تصریح کردهاند.[23] موارد قرآنى نیز همین را تأیید مىکند. 7. برخى واژه «امل» را نیز به آرزو معنا کردهاند. صاحب التحقیق مىنویسد: معناى حقیقى امل، امید دور داشتن و انتظار کشیدن چیزى است که حصول آن بعید است و در فارسى به آن آرزو گفته مىشود؛[24] ولى از سوى هیچ یک از مفسّران پیشین، این واژه بر آرزو (تمنّى) تطبیق داده نشده است. خلیل، امل را به امید[25] و ابنفارس، به تثبّت و انتظار معنا کردهاند[26] و چون در هر انتظارى، امید هم نهفته است، این واژه در معناى امید بهکار مىرود. بررسى کاربرد این واژه نشان مىدهد که امل، غیر از آرزو است؛ زیرا امل برخلاف آرزو به امور محال تعلّق نمىگیرد؛[27] همچنین آرزو در باره امور گذشته و آینده به کار مىرود؛[28] در حالىکه امل درباره گذشته به کار نمىرود؛ البتّه امل در برخى موارد، معنایى نزدیک به آرزو دارد و آن جایى است که مورد آرزو امرى محال نبوده، مربوط به آینده باشد؛ بنابراین، امل، با آرمان، سازگارى و تطابق بیشترى دارد. این واژه که دو بار در قرآن آمده، یک بار امرى نکوهیده معرّفى شده: «ذَرهُم یَأکُلوا و یَتَمتَّعوا و یُلهِهِمُ الأَملُ فَسوفَ یَعلَمون = بگذارشان تا بخورند و بهره گیرند و آرزوها سرگرمشان کند و به زودى خواهند دانست» (حجر/15، 3) و بار دیگر، اعمال صالح انسان، املى بهتر و صادقتر از مال و فرزندان که زینت دنیا است، دانسته شده است: «والبـقِیـتُ الصـّلِحـتُ خَیرٌ عِندَ رَبِّکَ ثَواباً و خَیرٌ أَمَلاً». (کهف/18، 46) این آیات نشان مىدهد که «امل» مىتواند در مواردى ستوده باشد.
حقیقت آرزو
در روایاتى چند از پیامبر(صلى الله علیه وآله)و امامان(علیهم السلام)مؤمنان از املِ دور و دراز، نهى شدهاند؛ چرا که موجب فراموشى قیامت مىشود.[29] در روایاتى نیز به کوتاه کردن امل سفارش شده است.[30] مفسّران در اینباره که آرزو امرى زبانى است یا قلبى، دو دستهاند: طبرسىبه بیشتر متکلّمان نسبت مىدهد که آرزو را از مقوله گفتار مىدانند؛ یعنى انسان براى چیزى که نبوده است، بگوید کاش مىبود یا براى چیزى که هست، بگوید کاش نمىبود؛ ولى جُبّائى از متکلّمان معتزلى، آرزو را از مقوله معنا و امرى قلبى دانسته است؛ با این توضیح که آرزو نه از قبیل اراده است؛ زیرا اراده، فقط به امور ممکن تعلّق مىگیرد و نه از قبیل میل و خواهش؛ زیرا میل و خواهش به گذشته تعلّق نمىگیرد؛ در حالى که آرزو، هم به امور ناممکن و هم به امور گذشته تعلّق مىگیرد.[31] فخر رازى نظر نخست را به معتزله نسبت داده و ضمن بعید دانستن آن مىگوید: به نظر اشاعره، آرزو عبارت از خواستن چیزى است که به تحقّق نیافتن آن یقین یا گمان دارد؛[32]افزون بر این، آرزو از نوع انشا است که بهسان جملههاىگزارشى، به صدق یاکذب وصف نمىشود؛ ولى در آیات 27 و28 انعام/6 خداوند پس از نقل آرزوى کافران هنگام مشاهده عذاب* که مىگویند: کاش به دنیا باز گردانده مىشدیم و [دیگر]آیات پروردگارمان را تکذیب نمىکردیم و از مؤمنان مىشدیم، آنها را دروغگو مىشمارد: «ولَو تَرى إِذ وُقِفوا عَلَى النَّارِ فَقالوا یـلَیتَنا نُرَدُّ و لاَنُکذِّبَ بِـَایـتِ رَبِّنا و نَکونَ مِنَ المُؤمِنینَ * ... و إِنَّهُم لَکـذِبون» . طبرسى، سه پاسخ را نقل مىکند: 1. کذب در آیه، به سخن دیگرِ آنها که مىگویند: ما در دنیا اعتقاد حق و درست داشتیم، نسبت داده شده، نه به آرزوى آنها؛ 2. آرزوى آنها دربردارنده یک جمله گزارشى ضمنى با این مفاد است: هرگاه به دنیا برگردیم، ایمان مىآوریم و کذب به این جمله بر مىگردد؛ 3. مىتوان کذب را به معناى تحقّق نیافتن آن آرزو گرفت، نه به معناى حقیقىاش که دروغ باشد؛ بنابراین، خداوند در «وإِنَّهُم لَکـذِبون» خبر مىدهد که آرزوى آنها تحقّق نیافتنى است.[33]
آرزوهاى ناروا
در بین مفسّران، طنطاوى آرزو را غریزهاى دانسته که براى تشویق انسان به تحصیل کمال، در او به ودیعه نهاده شده؛ بنابراین هرگاه آرزو در جهت نابودى آنچه دیگران دارند یا بازداشتن شخص از تحصیل کمال باشد، ناروا خواهد بود.[34] آیاتى از قرآن به طور صریح یا اشاره، مؤمنان را از برخى آرزوها بازداشته است. در آیه 32 نساء/4 مؤمنان از آرزو کردن چیزى که برخى بندگان به آن برترى یافتهاند، نهى شدهاند: «ولاَتَتمَنَّوا ما فَضَّلَاللّهُ بِه بَعضَکُم عَلى بَعض». در روایاتى که سبب نزول این آیه را بیان کردهاند، مواردى از آرزوهاى ناروا بیان شده است. بنابه نقل مجاهد، اُمّسلمه به پیامبر(صلى الله علیه وآله)گفت: اى رسولخدا! مردان به جهاد مىروند؛ ولى زنان نمىروند و ما نصف مردان ارث مىبریم. کاش ما نیز مرد بودیم؛ به جهاد مىرفتیم و به دیگر فضایل مردان نایل مىشدیم. در پى این سخنان، آیه پیشین نازل شد و مؤمنان را از چنین آرزوهایى بازداشت.[35] در نقل دیگرى از قتاده و سُدّى، پس از نزول آیه میراث که براى مردان دو برابر زنان ارث قرار داد، مردان آرزو کردند که در آخرت نیز دو برابر زنان پاداش بگیرند و زنان نیز آرزو کردند که گناهانشان نصف گناه مردان محاسبه شود.[36] آلوسى با استناد به ادامه آیه (لِلرِّجالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکتَسَبوا و لِلنِّساءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکتَسَبنَ) مىگوید: آرزوى برترىهاى یکدیگر میان دو گروه از زنان و مردان بوده است.[37] در روایت دیگرى از امامصادق و امامباقر(علیهما السلام)نیز آمده است که این آیه در شأن على(علیه السلام)نازل شده؛[38] به این معنا که مردم از آرزو کردن منزلت وى نهى شدهاند؛ ولى این، تطبیق آیه بر حضرت شمرده شده است.[39] بر پایه روایتى از امام صادق(علیه السلام)در تفسیر آیه، مردان از آرزوى مال، نعمت و همسر نیکویى که خداوند به دیگران عطا کرده، نهى شدهاند؛ ولى آنان مىتوانند مانند اینها را براى خود آرزو کنند.[40] مفسّرانى چون طبرى و طبرسى، براساس این روایات گفتهاند: هیچکس نباید آنچه را خداوند به دیگران داده، براى خود آرزو کند؛ زیرا چنین آرزویى مایه اندوه و گناه است.[41] برخى مفسّران این آیه را در نهى از حسدورزى[42] و برخى، حسدورزى را نتیجه آن آرزوها دانستهاند. فخررازى در این زمینه مىگوید: هنگامى که انسان برخوردارى دیگران از انواع فضایل را ببیند، در حالى که خود فاقد آنها است، ناراحت و مشوّش مىشود و یکى از دو حالت به او دست مىدهد: یا زوال آن فضایل را از شخص مزبور آرزو مىکند یا حصول آن را براى خود نیز مىخواهد. حالت اوّل حسد* و چون اعتراض به خداوند است، به کفر منتهى و موجب فساد دین و دنیاى او مىشود، وحالت دوم، غبطه است که بعضى آن را روا و برخى ناروا دانستهاند.[43] در آیات 80 تا 82 قصص/28 بهگونهاى روشنتر از آرزوى داشتن اموال و منزلت دیگران نهى شده است. در این آیات که نهى از زیادهخواهى ثروت و مقام است، هنگامىکه عدّهاى سطحىنگر، ثروت و جاىگاه قارون را آرزو کردند، مؤمنان دانشمند به آنان اعتراض کردند. خداوند در ادامه خبر مىدهد که پس از فرو رفتن قارون با ثروتش در زمین، همان کسانى که تا دیروز، جاىگاه او را آرزو مىکردند، با اظهار پشیمانى از آرزوى خود، تحقّق نیافتن آن را نعمتى بس بزرگ یاد کردند:«وأَصبَحَ الَّذینَ تَمنَّوا مَکانَهُ بِالأَمسِ یَقولونَ وَیْکَأَنَّ اللّهَ یَبسُطُ الرِّزقَ لِمَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ و یَقدِرُ لَولاَ أَن مَنَّ اللّهُ عَلینا لَخَسَفَ بِنَا
زمخشرى این آرزو را از نوع غبطه دانسته است؛[44] ولى در آیه، امرى نکوهیده تلقّى شده که با غبطه چندان سازگار نیست. خداوند سبحان در ادامه آیه 32 نساء/4 پس از نهى از طمعورزى به نعمتهاى دیگران، دارایى آنان را نتیجه کوشش و قابلیّتشان معرّفى کرده تا زمینه آرزوهاى منفى از میان برود[45]:«لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکتَسَبوا و لِلنِّساءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکتَسَبنَ» ؛ سپس بهترین راهِ پرهیز از آرزوهاى ناروا و دستاندازى به نعمتهاى دیگران، یعنى درخواست مثل آن از خداوند براى خود را پیش پاى مؤمنان مىگذارد: «وسـَلُوا اللَّهَ مِن فَضْلِه»
نقش شیطان در ایجاد آرزو
براساس آیه 118 و 119 نساء/4 شیطان* تأکید کرده است که گروهى از مردم را گمراه، ودر دل آنان آرزو ایجاد مىکند: «...و قَالَلاََتَّخِذَنَّ مِن عِبادِکَ نَصِیباً مَفروضَاً * و لاَُضِلَّنَّهُم و لاَُمنِّیَنَّهُم...». عمدهترین کار شیطان ایجاد آرزو در دل[46] و مشغول کردن آنها به آرزو است. از پیامهاى روشن آیه این است که انسان پس از گمراهى، زمینه بیشترى براى ابتلا به آرزوها دارد و آرزو، ابزارى شیطانى براى دورنگهداشتن انسان از خداوند و نافرمانى از او است؛ ازاینرو ابتلا به آرزوها مىتواند نشانه سلطه شیطان بر انسان باشد.[47] براساس آیه بعد، شیطان به عدّهاى وعده مىدهد و آنها را به آرزو وامىدارد. آلوسى، وعده و آرزو را قوىترین وسایل شیطان براى گمراه کردن انسان دانسته است؛[48] همچنین در ادامه آیه 119 نساء/4 اقدام مشرکان به بریدن گوشهاى برخى حیوانات و ایجاد نقص در آفریدگان خداوند از آثار آرزوهاى شیطانى شمرده شده و خداوند براى پیشگیرى از این آرزوها، به انسان آگاهى مىدهد که آرزوها پىآمدى جز فریب ندارند.[49
دستیابى به آرزو
آرزو از غرایزى است که انسان را به تحصیل کمالات تشویق مىکند؛[50] ولى خداوند دستیابى به چیزى را به صرف آرزو کردن نفى کرده است؛ زیرا مالک دنیا و آخرت، فقط خداوند است و تحقّق آرزوها نیز به اراده او انجام مىپذیرد[51]:«أَم لِلإِنسـنِ ما تَمنَّى * فَلِلّهِ الأَخِرةُ و الأُولَى = مگر انسان به آنچه آرزو کند، دست مىیازد؟ آن سرا و این سرا از آنِ خدا است.» (نجم/53، 24 و 25) قراین موجود در آیات این سوره نشان مىدهد که خداوند آرزوى کافران را درباره شفاعت بتهایشان رد کرده؛[52] ولى آیه به طور کلّى در مورد ردّ دستیابى به هر آرزویى قابل تفسیر است.[53] ابنزید در نگاهى دیگر به آیه، آن را چنین تفسیر کرده است: اگر پیامبر(صلى الله علیه وآله)کرامتى را آرزو کند، برایش حاصل مىشود.[54] نظیر این مطلب در آیه 123 نساء/4 دیده مىشود که مىگوید: فضیلت و برترى بر دیگران و در پى آن، پاداش خداوند، نه به آرزوى شما و نه به آرزوى اهلکتاب است و هر کس بدى کند، در برابر آن کیفر مىبیند: «لَیسَ بِأَمانِیِّکُم و لاَ أَمانِىِّ أَهلِالکِتـبِ مَن یَعمَل سُوءًا یُجزَ بِه» . با اینکه در شأن نزول آیه، روایاتى ناظر به موارد خاص از مفسّران تابعان نقل شده، آیه دلالت دارد که دستیابى بهنعمتهاى خداوند، به عمل انسان بستگى دارد، نه آرزوى او.[55] در نقلى از مسروق و قتاده، سبب نزول آیه تفاخر میان گروهى از مسلمانان با اهلکتاب بیان شده که هر یک از این دو گروه، خود را از دیگرى برتر مىدانست.[56] در نقلهایى از سُدّى، ابنعبّاس، ضحّاک و ابىصالح، به جاى اهلکتاب، به یهود و نصارا تعبیر شده که در تفاخر با مسلمانان هر یک از این سه گروه، دین، کتاب و پیامبر خود را برتر از گروههاى دیگر مىدانست.[57] ضحّاک، مجوس و کافران عرب را نیز در کنار آن سه گروه یاد کرده[58]که خداوند تفاخر آنها را آرزویى بیش ندانسته، بیان مىدارد که ثواب الهى با آن، قابل دستیابى نیست. در مقابل روایات پیشین، مجاهد این تفاخر را میان مشرکان و اهلکتاب، یا قریش و کعب بن اشرف یکى از دانشمندان یهود، دانسته است.[59] در ظاهر نظر اخیر با سیاق آیات، مناسبت بیشترى دارد.[60
آرزوهاى کافران
1. سازش مؤمنان با کافران: خداوند در آیاتى چند، از آرزوهاى کافران خبر مىدهد که بیشتر آنها فراتر از آرزوهاى شخصى، وبر ضدّ جامعه اسلامى و مسلمانان است. در سوره قلم پس از نهى پیامبر(صلى الله علیه وآله)از پیروى تکذیب کنندگان، خبر مىدهد که آنان آرزو دارند حضرت در مقابل عبادت بتان از خود نرمش نشان دهد تا آنان نیز در برابر اسلام نرمى کنند[61]:«وَدُّوا لَو تُدهِنُ فَیُدهِنون». (قلم/68، 9) 2. کفرورزى مؤمنان: در آیه 1 و 2 ممتحنه/60 خداوند درون کافران را براى مؤمنان آشکار مىسازد که آرزو دارند مؤمنان، همچون آنان کفر ورزند؛ از این رو مؤمنان را از دوستى با کافران نهى مىکند[62]:«یـأَیُّها الَّذینَ ءَامَنوا لاَتَتَّخِذوا عَدُوِّى و عَدُوَّکُم أَولِیاءَ تُلقونَ إِلَیهم بِالمَوَدَّةِ و قَد کَفروا بِما جاءَکُم مِنَ الحَقِّ... و وَدُّوا لَو تَکفُرون». 3. رنج مؤمنان: خداوند در سوره آلعمران، ضمن نهى مؤمنان از اینکه مشرکان را همراز خود قرار داده، اسرار خود را براى آنان بازگویند، راز آن را چنین بیان داشته است[63]:«ودّوا ما عَنِتُّم = آرزو دارند که در رنج بیفتید». (آلعمران/3، 118) سُدّى در تفسیرآیه گفته است: آنهاآرزو دارندکهمؤمنان، از دین خدا گمراه شوند.[64] 4. غفلت مؤمنان در میدان جنگ: از دیگر آرزوهاى کافران این بوده که مؤمنان، هنگامجنگ، اسلحه و وسایل جنگى را از خوددورکنند تایکباره برآنها هجوم برند؛ از اینرو خداوند به آنان دستور مىدهد که در میدان جنگ در حال نماز نیز سلاح برگیرند. (نساء/4،102) 5. شرک نورزیدن: در سوره کهف، مناظره مردى کافر که داراى دو تاکستان بود، با مؤمنى آمده است. در این مناظره، مرد کافر به فراوانى ثروت و نیرومندى کسانش تفاخر مىکرد و مىگفت: گمان نمىکنم این باغ هرگز از میان برود. خداوند خبر مىدهد که میوه و درختان آن باغ با عذاب الهى نابود شد و آن کافر با تأسف از هزینهاى که صرف کرده بود و اکنون نابود شده، آرزو مىکند: اى کاش کسى را شریک پروردگارم نساخته بودم: «وأُحِیطَ بِثَمرِهِ فَأَصبحَ یُقلِّبُ کَفَّیهِ عَلى ما أَنفقَ فِیها و هِىَ خَاوِیَةٌ عَلى عُروشِها و یَقولُ یَـلَیتَنِى لَم أُشرِک بِرَبِّى أَحَداً». (کهف/18،42)
آرزوهاى اهلکتاب
خداوند در بیش از یازده آیه، از آرزوهاى گوناگون اهل*کتاب که بیشتر در باره دین اسلام و جامعه مسلمانان است، خبر مىدهد. 1. براساس آیه 111بقره/2 یهودونصارا مىگویند: فقط همکیشان آنان اهل بهشتند؛ ولى خداوند مىگوید: این، فقط آرزوهاى آنها است: «وقَالوا لَنیَدخلَ الجَنَّةَ إِلاَّ مَن کانَ هودًا أَو نَصـرى تِلکَ أَمانِیُّهُم...». در آیه 94 همین سوره، خداوند به یهودیان که سراى آخرت را ویژه خود دانسته، هیچ سهمى براى دیگران قائل نیستند، مىگوید: اگر راست مىگویید و اگر شما فرزندان خدایید و او شما را عذاب نمىکند،[65] آرزوى مرگ کنید: «قُل إِن کانَتْ لَکُم الدَّارُ الأَخِرةُ عِندَ اللّهِ خالِصَةً مِن دُونِ النَّاسِ فَتَمنَّوُا المَوتَ إِن کُنتُم صـدِقین» ؛ آنگاه خبر مىدهد که یهودیان، بر اثر تبهکارىهایشان هرگز آرزوى مرگ نخواهند کرد: «ولَن یَتمنَّوهُ أَبداً بِما قَدَّمَت أَیدیِهِم». (بقره/2،95) رأى مفسّران درباره چگونگى این پیشنهاد به یهود، گوناگون است. در روایت سعیدبنجبیر یا عکرمه از ابنعباس آمده است که این پیشنهاد به طریق دعا و نفرین بود؛ یعنى یهود از خداوند براى گروهى که دروغ گویند، درخواست مرگ مىکنند. دیگر مفسّران برآنند که پیشنهاد به صورت آرزوى مرگ براى خودشان بود.[66] فخررازى نظر دوم را با لفظ تمنّى در آیه، سازگارتر دانستهاست.[67]
پیشنهاد آرزوى مرگ* به یهود در آیه 6 و 7 جمعه/62 نیز که پس از بقره نازل شده، با اندکى تفاوت دیده مىشود. على بن ابراهیم قمى در ذیل آیات سوره جمعه، از امامصادق(علیه السلام)نقل مىکند: در تورات آمده که اولیاى خدا آرزوى مرگ مىکنند.[68] آیات 95 و 96 بقره/2 پس از آنکه خبر مىدهد یهود*یان هرگز آرزوى مرگ نمىکنند، مىگوید: آنها از همه مردم، حتّى از مشرکان براى زندگى در دنیا* آزمندترند و هر یک از آنها عمر هزارسالهرا آرزو مىکند:«ولَتَجِدنَّهُم أَحرصَالنَّاسِ عَلى حَیوة و مِنَالَّذینَ أَشرَکوا یَوَدُّ أَحدُهُم لَو یُعمَّرُ أَلفَ سَنَة». درباره علّت ذکرهزارسال گفته شده: آن نهایت عمرى است که مجوسیان براى یکدیگر دعا مىکنند (عِش الف نوروز = هزارسال بزى).[69] 2. خداوند آرزوى دیگر اهلکتاب (یهود) را در آیه 78 بقره/2 بیان کرده است: «ومِنهُم أُمِّیُّونَ لاَیَعلَمونَ الکِتـبَ إِلاَّ أَمانِىَّ» . آراى نقل شده در تفسیر این آیه، نشان دهنده اختلاف مفسّران نخستین در اینباره است. به جز ابنعبّاس (به نقل ضحّاک) و مجاهد که امانى را به سخنان دروغ تفسیر کردهاند، دیگر مفسّران چون قتاده، ابنزید، ابىالعالیه آن را بهآرزو تفسیر کردهاند.[70] مفسّران بعدى نیز تحت تأثیر این اختلاف، آراى گوناگونى را ارائه کردهاند؛ در حالىکه طبرى و طبرسى رأى نخست را ترجیح دادهاند.[71] زمخشرى در تفسیر آیه مىگوید: یهودیان، آرزوهایى داشتند؛ مانند اینکه خداوند از آنها مىگذرد و بر اثر خطاهایشان مؤاخذه نمىشوند. پدرانشان پیامبر بودند و براى آنها شفاعت خواهند کرد. دانشمندانشان نیز آرزوهایى را به آنها القا مىکردند؛ مانند اینکه عذاب الهى جز چند روزى اندک به آنها نمىرسد، ومىپنداشتند تورات، جز آرزوها و خیالات آنها نیست.[72] 3. آیه 109 بقره/2 از آرزوى گروهى دیگر از اهلکتاب درباره مسلمانان خبر مىدهد که بسیارى از آنان آرزو دارند، پس از آنکه به پیامبر(صلى الله علیه وآله)ایمان آوردید، شما را از روى حسد به کفر بازگردانند: «وَدَّ کَثِیرٌ مِن أَهلِالکِتـبِ لَو یَرُدّونَکُم مِن بَعدِ إِیمـنِکُم کُفَّاراً حَسداً مِن عِندِ أنفُسِهِم». آیه 69 آلعمران/3 مىگوید: گروهى از اهلکتاب آرزو مىکنند که اى کاش شما را گمراه مىکردند[73]:«وَدَّت طَائِفةٌ مِن أَهلِ الکِتـبِ لو یُضِلُّونَکُم». برخى مفسّران، اهلکتاب در این آیه را یهود و نصارا و برخى دیگر، آنان را فقط یهودیان دانستهاند.[74]
آرزوهاى منافقان
از این آرزوها در چهار آیه یاد شدهاست: 1. دستیابىبه غنایم: در آیه 73 نساء/4 از گروهى سخن به میان آمده که براى شرکت در جنگ، کندى مىکردند؛ ولى هنگام پیروزى مؤمنان و کسب غنایم، آرزوى شرکت در جهاد و دستیابىبه غنایم را داشتند. برخى مفسّران این آیه را درباره گروهى از مؤمنان دانستهاند؛[75] ولى بیشتر آنها معتقدند که درباره منافقان نازل شده است.[76] 2. ارتداد مؤمنان: در آیه89 همین سوره، گروهى دیگر از منافقان یاد شدهاند که کافر شدن مؤمنان را آرزو داشتند تا همگى در کفر مساوى باشند: «وَدُّوا لَو تَکفُرونَ کَمَا کَفَروا فَتَکونونَ سَواءً». 3. خداوند در سوره احزاب از گروهى منافق خبر مىدهد که در جنگ احزاب به کارشکنى، فرار از جنگ، تضعیف روحیّه افراد ضعیفالإیمان و زخم زبان به مسلمانان مىپرداختند. در آیه 20 احزاب/33 حال آنان چنین وصف شده است: منافقان مىپندارند احزابى که به جنگ پیامبر(صلى الله علیه وآله)آمدهاند، از ادامه جنگ منصرف نشدهاند و اگر دوباره براى جنگ بازگردند، این منافقان آرزو مىکنند که اى کاش با بادیهنشینان بودند و به جاى آنکه با شما باشند، از اخبار شما مىپرسیدند:«یَحسَبونَ الأَحزابَ لَمیَذهَبوا و إِن یَأتِ الأَحزابُ یَوَدّوا لَو أَنَّهُم بَادُونَ فِىالأَعرابِ یَسئَلونَ عَن أَنبائِکُم». 4. آیه 14 حدید/57 نیز از گفتوگوى منافقان با مؤمنان در قیامت خبر مىدهد که مؤمنان، آنان را به فریب خوردن از آرزوها در دنیا متّهم مىکنند: «یُنادونَهُم أَلَم نَکُن مَعَکُم قَالوا بَلى و لَـکِنَّکُم فَتَنتُم أَنفُسَکُم... و غَرَّتکُم الأَمَانِىُّ». از سوى برخى، آرزوى آنها وارد شدن مصیبت به مؤمنان دانسته شده[77] و همچنین به آرزوهاى بلند و آرزوى طول عمر براى خودشان تفسیر شده؛[78]ولى در آیه به مصداق خاصّى اشاره نشده است.
آرزوهاى مؤمنان
قرآن به برخى از آرزوهاى مؤمنان در جاىگاههاى گوناگون اشاره کرده است: 1. آیه 79 قصص/28 از گروهى دنیاطلب درزمان حضرت موسى(علیه السلام)خبرمىدهد که با مشاهده قارون* و ثروت بسیارش گفتند: اى کاش مانند آنچه به قارون داده شده، ما نیز مىداشتیم؛ زیرا او از نعمتهاى دنیا بهره فراوانى دارد: «فَخَرجَ عَلى قَومِهِ فِى زِینَتِهِ قالَ الَّذینَ یُریدونَ الحَیوةَ الدُّنیَا یـلَیتَ لَنا مِثلَ ما أُوتِىَ قَـرُونُ إِنَّهُ لَذُوحَظّ عَظِیم». طبرسى مىگوید: آنان؛ کافران، منافقان و افراد ضعیف الایمان بودند؛[79] ولى به نظر زمخشرى، آرزو کنندگان، گروهى مؤمن بودند و آرزوى آنها برخاسته از تمایل به رفاه و ثروت بود؛ چنانکه این تمایل به طور معمول در انسان وجود دارد. وى از قتاده نیز نقل مىکند که آرزوى آنها از آن رو بود که مىخواستند با انفاق آن دارایىها در راه خیر، به خداوند تقرّب جویند؛[80] امّا مفسّران بعدى، تفسیر قتاده را که با ظاهر آیه ناسازگار است، تأیید نکردند؛ زیرا در آیه بعد، مؤمنان دانشمند، آن گروه را بر اثر آرزویشان توبیخ کرده، ثواب خداوند را براى مؤمن، بهتر از دارایى قارون دانستهاند. 2. آیه 7 انفال/8 ضمن اشاره به خروج پیامبر از مدینه براى جنگ بدر، خبر مىدهد که خداوند به پیامبر(صلى الله علیه وآله)وعده داده بود: یکى از دو گروه، یعنى کاروان تجارتى قریش به سرپرستى ابوسفیان که از شام عازم مکه بود یا سپاه مشرکان را نصیب مسلمانان کند. بر اساس این آیه، مسلمانان آرزو مىکردند دارایىهاى کاروان تجارتى که مشقّت جنگ را ندارد، نصیبشان شود؛ ولى خداوند برخلاف خواسته و آرزوى آنان، اراده کرد؛ یعنى حق را تثبیت، باطل را نابود و کافران را به دست مسلمانان ذلیل گرداند: «وإِذ یَعِدُکُمُ اللّهُ إِحدَى الطَّائِفَتینِ أَنَّها لَکُم و تَوَدّونَ أَنَّ غَیرَ ذاتِ الشَّوکَةِ تَکونُ لَکُم و یُریدُ اللّهُ أَن یُحِقَّ الحَقَّ بِکَلِمـتِهِ و یَقطَعَ دابِرَ الکَـفِرین». 3.آیه 143 آلعمران/3 خطاب به گروهى از اصحاب پیامبر(صلى الله علیه وآله)است که مىگوید: شما پیش از آنکه با مرگ روبهرو شوید، آرزویش را داشتید:«ولَقَد کُنتُم تَمَنَّونَ المَوتَ مِن قَبلِ أَن تَلقَوهُ». این آیه که درباره جنگ اُحد نازل شده، آن گروه از مؤمنان را نکوهیده که براى آرزوى پیروزى و دستیابى به غنایم، با اصرار خود سبب خروج پیامبر از مدینه و رویارویى با مشرکان در اُحد شدند؛ ولى هنگامى که مرگ را پیش روى خود دیدند، ناپایدارى کردند.[81] زمخشرى در پاسخ به این پرسش که هرکس آرزوى شهادت کند، به طور ضمنى، آرزوى غلبه کافران بر مسلمانان را نیز دارد، مىگوید: قصد چنین شخصى رسیدن به کرامت شهیدان است؛ بدون آنکه به جنبه دیگر آن توجّه داشتهباشد.[82]
آرزوى پیامبران
آیه 52 حج/22 از آرزو کردن پیامبران خبر مىدهد و اینکه هرگاه آنان آرزو مىکردند، شیطان در آرزوى آنان وسوسه کرده، درصدد جلوگیرى از تحقّق آن برمىآمد؛ امّا خداى دانا و حکیم القائات شیطان را از میان مىبُرد؛ آنگاه، آیات خود را محکم و تثبیت مىکرد: «ومَا أَرسَلنا مِن قَبلِکَ مِن رَسول و لاَ نِبِىّ إِلاَّ إِذَا تَمنَّى أَلقَى الشَّیطـنُ فِى أُمنِیَّتِهِ فَیَنسَخُ اللّهُ ما یُلقِى الشَّیطـنُ ثُمَّ یُحکِمُ اللّهُ ءَایـتِهِ و اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ». طبق این آیه، هیچ یک از پیامبران پیشین از آرزو کردنى که مورد اشاره آیه است، بىبهره نبوده است و شیطان نیز همیشه در این نوع آرزوها وسوسه* مىکرده؛ با این حال، موارد آرزوى پیامبران در آیه بیان نشده است. قراین موجود در آیه، مانند القاى وسوسه از سوى شیطان و ازاله آن وسوسهها از طرف خداوند، نشان مىدهد که آرزوهاى مورد اشاره آیه، فراتر از آرزوهاى فردى و احیاناً پوچ و منفى است؛ بلکه همانگونه که برخى مفسّران توجّه دادهاند، آرمانهاى والایى بوده است که انبیاى الهى در جهت تحقّق بخشیدن به آنها و در نتیجه، تحقّق دین الهى در جامعه از هیچ کوششى فروگذار نمىکردهاند. علاّمه طباطبایى بر آن است که این آرزوها، همراهى و مساعدت علل و عوامل مادّى در جهت تبلیغ دین خدا و اقبال مردم به آن بود، وشیطان، همواره با وسوسه مردم و ترغیب مفسدان به فسادورزى، سعى در ناکام گذاشتن آرزوى پیامبران داشته؛ امّا خداوند با از بین بردن القائات شیطانى و تثبیت آیات خود، کوشش پیامبران را به نتیجه مىرسانده است.[83] سیدقطب ـ احتمالا با الهام از برخى روایات مورد تردید که خود با صراحت، بعضى را انکار کرده ـ معتقد است: پیامبران از یک سو با توجّه به رسالتى که به عهده دارند و از سوى دیگر با توجّه به محدودیّت عمر خود، آرزو مىکردند که مردم در سریعترین زمان و از نزدیکترین راه به دین الهى جذب شوند؛ از این رو تمایل داشتند در برابر برخى عادتها و رسوم نادرست مردم، به طور موقّت سکوت کنند؛ به این امید که پس از گردن نهادن مردم به دین، اندک اندک آنان را به راه درست هدایت کنند و شیطان با مکر و تصرّفاتش و ایجاد شبهه در دل مردم، درپىآن بوده که آرزوى پیامبران را از مسیر حق و درست منحرف سازد؛ امّا خدا با آشکار کردن تصرّفات شیطان، مانع حیلههاى او شده، کوشش پیامبران را به نتیجه مىرساند؛[84] جز این، در بین آیاتى که دعا*هاى انبیا را حکایت کرده مىتوان نشانى از آرزوهاى آرمانى آنان را جست که البتّه این آیات به واقع مىتواند گامى در جهت اصلاح خواستهها و آرزوهاى مردم و جهت دادن آنان به آرمانهاى برتر در زندگى باشد؛ به طور مثال هنگامى که ابراهیم*(علیه السلام)فرزندش اسماعیل را همراه با هاجر در سرزمین خشک مکّه تنها مىگذارد، از خدا مىخواهد که دلهاى مردم را به آنها متوجّه و متمایل و از محصولات متنوّع برخوردارشان سازد و آرزوى او آن است که نسل وى شکرگزار خداوند شوند: «رَبَّنا إِنِّى أَسکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِى بِواد غَیرِ ذىزَرع عِندَ بَیتِکَ المُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلوةَ فَاجعَل أَفـِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهوِى إِلَیهِم وارزُقهُم مِنَالثَّمرت» (ابراهیم/14،37) یاهنگام ساختن بناى کعبه همراهبااسماعیل،از خدا مىخواهند که از ذرّیهشان، امّتى مسلمان و فرمانبردارخداوندقرار دهد:«رَبَّناواجعَلنَا مُسلِمَینِ لَکَ و مِن ذُرِّیَّتِنَا أُمّةً مُسلِمَةًلَکَ» (بقره/2، 128) و نیز مىخواهد که در میان آنها پیامبرى از خودشان برانگیزد تا آیات الهى را بر آنان تلاوت کند؛ کتاب و حکمت به ایشان بیاموزد و تزکیهشان سازد: «رَبَّنا وابعَث فِیهِم رَسولا مِنهُم یَتلوا عَلیهِم ءَایـتِکَ و یُعلِّمهُمُ الکِتـبَ و الحِکمَةَ و یُزَکِّیهِم إِنَّکَ أَنتَ العَزیزُ الحَکِیم». (بقره/2، 129) این آیات و آیاتى دیگر به طور ضمنى از آرمانهاى ابراهیم(علیه السلام)خبر مىدهد؛ البتّه اینآرمانها، چنانکه ازبعضى آیات بهدستمىآید، گاه جنبه سلبى هم دارد؛ براى مثال براساس آیه 88 یونس/10 موسى(علیه السلام)از خدا مىخواهد که اموال و دارایىهاى فرعون و درباریانش را نابود کند؛ به این دلیل که از آن در جهت گمراهى مردم از راه خدا استفاده مىکردند: «وقالَ موسى رَبَّنا إِنَّکَ ءَاتَیتَ فرعونَ و مَلاََهُ زِینَةً و أَمولا فِى الحَیوةِ الدُّنیا رَبَّنا لِیُضِلّوا عَن سبِیلِکَ رَبَّنا اطمِس عَلى أَمولِهِم و اشدُد عَلى قُلوبِهِم» یا اینکه اولى*الالباب از خدا مىخواهند که در روز قیامت، خوارشان نگرداند: «ولاَ تُخزِنَا یَومَ القِیمَة.» (آلعمران/3، 194) از سویى دیگر فقط ویژه انبیا هم نیست؛ چنانکه آیه 193 آلعمران/3 درخواست مرگ با ابرار و محشور شدن در زمره آنان را از ویژگىهاى اولىالالباب شمرده است: «وتَوَفَّنا مَعَالأَبرار». آیه 10 حشر/59 نیز به مؤمنان مىآموزد که خواسته و آرزوشان را در جهت بنا نهادن جامعهاى براساس رأفت و رحمت میان برادران ایمانى و خالى از هرگونه کینه و دشمنى قرار دهند:«رَبَّنا اغفِر لَنا و لاِِخونِنَا الَّذینَ سَبقونا بِالإِیمـنِ و لاتَجعَل فِى قُلوبِنا غِلاًّ لِلَّذینَ ءَامَنوا رَبَّنا إِنَّکَ رَءُوفٌ رَحِیم».
آرزوهاى پس از مرگ
در نُه سوره که به جز دو سوره، همه مکّى هستند، خداوند از آرزوى گروهى خبر مىدهد که در قیامت مستحق عذابند: 1. آرزوى پیش فرستادن نیکى: بر اساس آیه 24 فجر/89 هنگامى که در قیامت، جهنّم براى انسان حاضر مىشود، مىگوید: اى کاش براى زندگى ابدى خویش چیزى مىفرستادم: «یَقولُ یـلَیتَنِى قَدَّمتُ لِحَیاتِى». 2. آرزوى همراهى با پیامبر: آیه 27 فرقان/25 از روزى خبر مىدهد که ستمکار دو دست خود را به دندان گزیده، مىگوید: اى کاش از پیامبر پیروى مىکردم: «یَومَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى یَدیهِ یَقولُ یـلَیتَنِى اتَّخذتُ مَعَ الرَّسولِ سَبِیلا ً» . 3. آرزوى دورى از دوست و همنشین بد: در آیه 28 فرقان/25 از آرزوى دیگر آن شخص خبر مىدهد که مىگوید: اى کاش فلان را دوست نگرفته بودم: «یـویلَتى لَیتَنِى لَمأَتَّخِذ فُلاَناً خَلِیلا». «فلاناً» به کسىکه انسان را از دین گمراه مىکند، تفسیر شده است.[85] علاّمه طباطبایى مىگوید: بعضى «فلاناً» را کنایه از شیطان دانستهاند؛ ولى سیاق آیات، آن را یارى نمىکند.[86] آیه 38 زخرف/43 خبر مىدهد که کافر در روز قیامت، به همنشینش که در دنیا باعث گمراهى او شده، مىگوید: اى کاش میان من و تو به دورى مشرق و مغرب فاصله بود: «حَتَّى إِذا جاءَنا قالَ یلیتَ بَینِى و بَینَکَ بُعدَ المَشرقَینِ فَبِئسَ القَرین». 4. آرزوى مسلمان بودن: این آرزو در آیه 2 حجر/15 بیان شده است: «رُبَما یَودُّ الَّذینَ کَفروا لَو کانوا مُسلِمِینَ = چه بسا کسانىکه کافر شدند، آرزو کنند که کاش مسلمان بودند». مفسّران، زمان این آرزو را هنگام مرگ یا در آخرت دانستهاند.[87] 5. آرزوى بازگشت به دنیا و تکذیب نکردن آیات: براساس آیه 27 انعام/6 هنگامى که کافران بر روى آتش نگه داشته مىشوند، آرزو مىکنند به دنیا برگردند تا آیات الهى (کتابهاى پیامبران و آنچه بر آنان نازل شده[88]) را تکذیب نکنند: «فَقالوا یـلَیتَنا نُردُّ و لاَنُکذِّبَ بِـَایتِ رَبِّنا و نَکونَ مِنالمُؤمِنینَ» . آیاتى دیگر چون 102 شعراء/26؛ 58 زمر/39؛ 53 اعراف/ 7 نیز مؤیّد همین معنا است. 6. آرزوى مرگ و دریافت نکردن نامه* عمل: آیات 25 تا 27 حاقه /69 از کسانى که نامه عمل آنان به دست چپشان داده مىشود، خبر مىدهد که هر یک با مشاهده آن مىگوید: اى کاش نامه عملم به من داده نشده بود و از حساب* خود خبردار نشده بودم! اى کاش مرگ کار را تمام مىکرد: «وأَمَّا مَن أُوتِىَ کِتـبَهُ بِشِمالِهِ فَیَقولُ یـلَیتَنِى لَمأُوتَ کِتـبِیَه * و لَم أَدرِ مَاحِسَابِیَه * یـلَیتَها کانَتِ القَاضِیَة» . گفته شده که این افراد، با مشاهده اعمال زشت و روسیاهى خود، آرزو مىکنند که اى کاش با همان مرگى که در دنیا بود، کار به پایان مىرسید و پس از آن زنده نمىشدند؛[89] ولى قتاده گفته است: آن شخص در قیامت آرزوى مرگ مىکند.[90] 7. آرزوى خاک* شدن: «ویَقولُ الکافِرُ یـلَیتَنِى کُنتُ تُرباً.» (نبأ/78،40) مفسّران در تفسیر این آیه، آراى گوناگونى دارند که منشأ برخى از آنها روایاتى منقول از پیامبر(صلى الله علیه وآله)و صحابه است. به نظر زجّاج، کافر آرزو مىکند که اىکاش پس از مرگ، دیگر بار زنده نمىشد؛[91] ولى زمخشرى احتمال داده که آرزو مىکند در دنیا خاک مىبود و به صورت آدمى آفریده نمىشد.[92]طبرى مىگوید: آرزوى کافر این است که اىکاش چون حیوانات به خاک تبدیل مىشد! منشأ این تفسیر، روایتى از پیامبر(صلى الله علیه وآله)است که مىفرماید: خداوند در روز قیامت حیوانات را زنده مىکند و پس از آنکه بعضى از آنها را که به حیوانات دیگر ظلم کردهاند، قصاص کرد، به آنان امر مىکند خاک شوند. در این هنگام کافر آرزو مىکند که اى کاش خاک مىبود![93] برخى گفتهاند: مراد کافر از آرزوى خاک بودن، خضوع در برابر خدا و نافرمانى نکردن از او است؛[94] همچنین گفته شده: مراد از کافر، ابلیس است که بامشاهده کرامت آدم و فرزندان مؤمن او، آرزومىکند: اى کاش چون آدم از خاک آفریده شده بودم![95] آلوسى، این تفسیر را نیکو شمرده؛ ولى آن را از سیاق آیات دور دانسته است.[96] ابنعبّاس در حدیث دیگرى مىگوید: از رسولخدا(صلى الله علیه وآله)شنیدم: هنگامى که کافر، ثواب و کرامت شیعیان على(علیه السلام)را در روز قیامت ببیند، مىگوید: اى کاش شیعه على بودم![97] تطبیق تراب بر شیعه حضرت على(علیه السلام)از آن رو است که کنیه حضرت ابوتراب بوده است. همانند آیه نبأ، درنساء4/42 نیز آمده و از روزى خبر مىدهد که کافران و کسانى که پیامبر را نافرمانى کردند، آرزو مىکنند: اى کاش با زمین یکسان مىشدند! 8. آرزوى پیروى از خدا ورسول: «یَومَ تُقلَّبُ وُجوهُهُم فِى النَّارِ یَقولونَ یـلَیتَنا أَطَعنَا اللَّهَ وأَطَعنَا الرَّسولاَ = روزى که چهرههایشان در آتش زیرورو مىشود، مىگویند: اىکاش از خدا فرمان مىبردیم و پیامبر را اطاعت مىکردیم!» (احزاب/33، 66) 9. آرزوى شفاعت: «فَهَل لَنا مِن شُفعاءَ فَیَشفَعوا لَنا = اى کاش براى ما شفاعتکنندگانى باشند که شفاعتمان کنند!» (اعراف7/53) 10. آرزوى رهایى از آتش: «فَهَل إِلى خُروج مِن سَبِیل = اى کاش راه بیرون شدنى [از آتش]باشد!» (غافر/40،11 )
آرزوى مؤمن* آلیاسین، نمونه دیگرى از آرزوهاى پس از مرگ است که در سوره «یس» گزارش شده و برخلاف موارد پیشگفته که از آینده خبر مىدهد، در این سوره از گذشته خبر مىدهد. براساس آن، مردى مؤمن که در برخى روایات حبیب نجّار نامیده شده،[98] پس از مرگ، به بهشت درآمده وگفتهاست: «یـلَیتَ قَومِىیَعلَمونَ * بِما غَفَرلِى رَبِّى و جَعَلنِى مِن المُکرَمِین = اى کاش قوم من مىدانستند که پروردگار من مرا آمرزیده، از گرامى داشتگانم قرار داد». (یس/36، 26 و 27) مفسّران، علّت آرزوى این مرد را تشویق قومش به ایمان و رسیدن به کرامت وى[99] و برخى خیرخواهى او براى قومش حتّى پس از مرگ دانستهاند.[100
منابع:
الامالى، طوسى؛ بحارالانوار؛ البرهان فى تفسیر القرآن؛ التبیان فى تفسیر القرآن؛ التحقیق فى کلمات القرآن الکریم؛ ترتیب کتاب العین؛ تفسیرالتحریر والتنویر؛ تفسیر راهنما؛ تفسیر العیاشى؛ تفسیر القمى؛ التفسیر الکبیر؛ جامعالبیان عن تأویل آى القرآن؛ الجامع لأحکام القرآن، قرطبى؛ الجواهر فى تفسیر القرآن؛ روحالمعانى فى تفسیر القرآن العظیم؛ شرح المختصر؛ عللالشرایع؛ الفرقان فى تفسیر القرآن؛ فى ظلال القرآن؛ الکافى؛ کتاب الخصال؛ کتاب المطوّل؛ الکشّاف؛ کشفالاسرار و عدةالابرار؛ لسانالعرب؛ مجمعالبیان فىتفسیر القرآن؛ معترک الاَقران؛ معجم الفروق اللغویه؛ معجم مقاییساللغه؛ مغنىاللبیب؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المیزان فى تفسیر القرآن؛ النهایه، ابناثیر.
[1] لسانالعرب، ج12، ص373، «لیت»
[2] الکشّاف، ج1، ص212 و ج4، ص138؛ المطوّل، ص225
- درخت موضوعات
- بدون موضوع
- اخلاق
- پیام آیات
-
خدا
- خدا
- هنگام نماز خود را در محضر خدا ببینیم
- تدبیر الهی و ارتباط آن با تقدیر بشر!!
- آیا خدا عادل است؟
- رابطه هدایت و ضلالت با عدالت
- هرگز وعده به آینده مده ، مگر با ان شاءالله
- خداوند در برابر عبادات بندگان ، شاکر است
- یاد خدا آرامش دلها
- بررسی عدالت خداوند در دو مسئله مهم
- مگر خدا به شکر ما نیاز دارد که ما را عذاب می کند؟
- به خدا نزدیک شو تا خدا هم به تو نزدیک شود
- خداوند به بندگانش چقدر تکلیف می دهد!
- چرا دنبال خداشناسی برویم؟
- خلوت شبانه با خدا؛ لازمه محبت به او
- چرا خداوند خالقی ندارد؟
- چگونه می توان اثبات کرد که قرآن کلام خدا است، نه سخن پیامبر؟ اعجاز قرآن در چیست؟
- چگونه محبوب خدا شویم؟
- رمضان ؛ ماه خداست
- نمی خواهم در امتحانات سخت خداوند شرکت کنم!!
- جایی که ثروت ها تقسیم می شود!!
- اثبات بی نهایت بودن خدا
- آزمایش به وسیله وفور نعمت!
- آیا نظم جهان دلیل بر مخلوق بودن جهان است؟
- برای تشکر از خدا باید چه کار کنیم؟
- نیایشی منسوب به ملاصدرا
- صفات خداوند
- تسبیح عمومی موجودات جهان
- آیا می دانید که عمل ریاکارانه مورد قبول پروردگار قرار نمی گیرد؟
- چگونه در نماز حظور قلب داشته باشیم؟
- کشف قدیمی ترین نسخه از قرآن کریم با قدمت 1200سال
- راهنمای راه بهشت
- چهار ذکر الهی در چهار حالت بحرانی
- نماز شب نشان عشق و محبت انسان به آفریدگار
- وقتی خدا همه جا هست قبله چه معنایی دارد؟
- (خداوند از انسان جه می خواهد؟!)
- برای کسی که خدا را قبول ندارد چه دلیلی بیاوریم؟
- گفتن بسم الله ضرر غذاها را از بین می برد
- یاد خدا و اهل بیت علیهم السلام
- ما چقدر .......
- دست تقدیر
- اثرات ایمان به خداوند در زندگی انسان
- علت امتحانهای خدا
- خدا هم توبه می کند!
- چرا خدا جوابم را نمی دهد؟
- آشتی با خدا
- حتما حکمت خداست...
- ادب حضور و احساس حضور
- قرآن به کسانى که فرشتگان را دختران خدا مى دانند چگونه پاسخ مى دهد؟
- چرایی خلقت انسان؟ چرا خداوند انسان را خلق کرد؟ حال که خلق کرد، چرا بهشت و جهنم را قرار د
- توسل، وسیله ای برای تقرب الهی!!
- من نیازی به خدا و عنایتش ندارم !!
- آیا خداوند را میتوان دوست محسوب کرد؟!
- چگونه خدا را ببینیم؟
- صفات جمال و جلال
-
انسان
- بدن انسان
- چگونه یاد مرگ باشیم ؟
- چگونه در جهنم های گناه گرفتار نشویم؟
- چگونه بهترین و سریعترین تصمیم ها را بگیریم؟
- چهار سوالی که در قیامت از انسان پرسیده می شود
- هرچه کنی به خود کنی گر همه نیک و بد کنی!
- درمانی برای اعتیاد چشم!
- در نهی از منکر اگر مشکلات پیش آمد، چه کنیم؟
- سوال های خوب در خواستگاری خوب
- راههای جلوگیری از تکرار گناه
- 4عاملی که موجب اعتبار اعمال ماست!
- معیار زیبایی در انتخاب همسر از منظر اسلام
- دو شرط برای بهشتی شدن!
- وفای به عهد گناهان را می آمرزد!
- تجویز کار خوب ، فقط برای دیگران!!
- مراحل خانه تکانی دل و روح ما در نوروز!
- سن ازدواج ؟؟؟
- کسانی که دوان دوان به سمت جهنم می روند!!
- فرقه وهابیت تکفیری چگونه تبلیغ میکند؟
- شکستن مکرر توبه
- تکلیف دخترانی که موفق به ازدواج نمی شوند؟
- چرایی خلقت انسان؟ چرا خداوند انسان را خلق کرد؟ حال که خلق کرد، چرا بهشت و جهنم را قرار داد
- چگونه با نامحرم برخورد کنیم ؟
- پاداش ایستادگی در برابر نفس اماره
- قصه ی غم انگی لباس تنگ و حکم آن
- منتظر عواقب دل شکستن هایمان باشیم!!
- آیا می شود گاهی بنا به مصلحت دروغ گفت؟
- زیباترین الگوی " شوهرداری " برای یک "بانو"
- همچون آب زلال و جاری باشیم
- بهترین عمل برای جذب دل ها!
- رعایت حقوق معلم و شاگرد
- سالروز شهادت استاد مرتضی مطهری و روز معلم گرامی باد
- نماد تکریم معلم
- معجزه ای به نام کربلایی کاظم!
- مهمترین اعمال عیدغدیر
- ارزش واقعی انسان به چیست؟
- چرا باید 5 بار نماز بخوانیم؟!
- کاش بازهم در شلوغی حرم گم می شدم...
- ایمان بدون عمل ارزشی ندارد
- اگر می خواهید مشمول غفران الهی شوید بخوانید!!
- ثواب شرکت در تشییع جنازه!!!
- آسمانی ترین مهمانان روزه دار خدا
- شرطی مهم برای ورود به بهشت!
- هفتم تیر ماه ،سالروز شهادت دکتر بهشتی و....
- ترازوی اعمال در روز قیامت چگونه است؟
- تنوع طلبی انسان و هدف اصلی او
- برنامه ریزی و مدیریت زمان
- 7خصوصیت ویژه یک بانوی مسلمان
- مومنان ! نعمت های خدا مال شماست
- مهلتی که هرگز داده نمی شود!
- قبل از تصمیم گیری کلیک کنید
- تنها راه رسیدن به سربلندی
- راههای کسب آرامش در ایام امتحانات
- چگونگی تبدیل گناهان (سیئات) به حسنات
- راهکاری مفید برای خودسازی عملی جوانان
- دهه فجربر شمامبارک باد
- سرشت
- اهمیت داشتن برنامه در زندگی
- لقمه حرام کجا را می سوزاند؟
- اسرار وضو
- عوامل سلب توفیق نماز صبح و نماز شب
- دیدار اموات از بازماندگانشان
- چه کنیم تا ملائکه برایمان استغفار و طلب رحمت کنند؟
- چه کنم گناه نکنم؟
- تکلیف بعد از مرگ کسانی که خودکشی می کنند
- گناهی که بهتر از عبادت است !!
- دسته بندی زیبای انسانها از دیدگاه دکتر شریعتی
- برنامه ریزی در زندگی
- زندگی برنامه ریزی می خواهد
- قطار سریع السیر
- قرین بودن ملکوت برزخی انسان با او در برزخ
- فلسفه خواندن سوره حمد و توحید برای مردگان
- علت لعن کردن چیست؟
- دو حکایت ویک پند
- ادعای جراح معروف آمریکایی
- ماجرای چوپان راستگو
- سختی باید کشید
- چرا ما از مردن می ترسیم؟
- چگونه از قبر بیرون می آییم؟
- چگونگی بردگان دختران در روزگار قدیم و امروز
- آرامش محفوف در سختی هاست
- عاذت های بد را از خود دور کنیم
- خانواده و نقش آن در تربیت دینی فرزندان
- راهکارهایی برای مثبت اندیشی
- انسان عاقل کدام راه را انتخاب می کند ؟
- آیا می دانید علت گریز برخی از جوان ها از دین چیست ؟
- ﺭﻭﺯﯼ ﯾﮏ ﺍﺳﺘﺎﺩ ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﻣﯿﺰﺍﻥ ﺍﯾﻤﺎﻥ ﺩﺍﻧﺸﺠﻮﯾﺎﻥ ﺍﺵ ﺭﺍ ﺑﺴﻨﺠﺪ
- نامه ای به خدا
- یه روز بارونی
- وقت نداریم!
- چرا زن بایدبه هنگام نماز حجاب داشته باشد؟
- انسان بعد از مرگ کجا میرود آیا روح انسان بعد مرگ با ما ارتباط دارد؟
- پوشیدن لباس سیاه در عزاداری، مستحب یا مکروه؟
- چرا مردگان را به خاک میسپاریم؟
- چگونه از فکر گناه رها شویم؟
- چرا امام خمینی رهبر انقلاب مردم ایران شد؟
- ارمغان های نماز اول وقت برای مومنان
- چرا اهل سنت برخلاف شیعه دست بسته نماز می خوانند؟
- پنج ندای قبر
- موقوفات عجیب و جالب
- سلام سید
- حاج آقا مجتبی تهرانی هنگام سال تحویل چه کار می کرد؟
- هر گناه یک استغفار می خواهد؟
- چرا در نماز حواس پرت هستیم ؟
- پرهیز از دنیا زدگی
- چگونه از خود انسان برتری بسازیم ؟
- گلواژه های عالی از انسان های عادی
- ماجرای چوپان و مشاور
- شب اول قبر به روایت شاهد زنده
- زندگینامه معلم اخلاق، حاج آقا مجتبی تهرانی
- معیارهای دوستان حقیقی
- فلسفه تحریم گوشت های حرام
-
امامان
- امامان وقرآن
- بهترین هدیه به امام زمان (عج)
- شهادت امیرمؤمنان (علیه السلام )
- تولد امام حسن (ع) مبارک باد
- تعریف ولایت فقیه از نظر مقام معظم رهبری
- چرا امام حسین علیه السلام به دنیا باز می گردد
- با این وجود چه نیازی به امام معصوم داریم؟
- آرامش جامعه حاصل نفس گرم امام بود
- رمزهای موفقیت از نگاه امام علی علیه السلام (2)
- رمزهای موفقیت از نگاه امام علی علیه السلام (1)
- مولود کعبه ، و فضیلتی به درخشندگی خورشید
- شهادت امام جعفر صادق (ع)
- دهم رجب خداوند جود و کرم را به خلق تمام کرد
- پیوند اهل بیت علیهم السلام و قرآن
- آیا شیعه امامت را موروثی می داند؟
- آیا بعد از ظهور ، همه مسلمان می شوند؟
- فاطمه معصومه علیهاالسلام ، و نقشه راهی برای زندگی
- معروف ترین آیه درشأن حضرت زهرا(علیهاالسلام)
- دهه فاطمیه دهه احیای حیا و حجاب
- چرا حضرت مهدی ظهور نمیکند؟
- چرا امام جعفر صادق (ع) را پایه گذار مذهب شیعه می نامند؟
- معصومه علیهاالسلام ، الگوی زیبای دفاع از حریم ولایت
- شرط بهره از امداد غیبی
- بررسی زیارت اربعین امام حسین (ع)
- تبریک اعیاد شعبانیه
- سالروز ولادت امام علی (ع) و روز پدر گرامی باد
- چگونه علی علیه السلام از خلافت محروم شد؟
- توصیه های ائمه(علیهم السلام) برای گشت و گذارهای نوروزی!!
- ایام شهادت حضرت فاطمه (س)تسلیت باد
- شهادت جانگداز امام حسن عسکرى(ع)
- نحوه شهادت امام رضا علیه السّلام
- تسلیت رحلت پیامبر (ص) و شهادت امام حسن مجتبی (ع) و امام رضا (ع)
- گریه بر رقیه با لعن بنی امیه
- ولادت حضرت معصومه (س)
- سالروز شهادت حضرت امام زین العابدین (ع) بر همگان تسلیت باد
- ایام تاسوعا و عاشورای حسینی تسلیت باد
- جاودانگی قیام امام حسین (ع)
- ان الحسین مصباح الهدی و سفینه النجاه
- دوباره شور کربلا شعله زده به جون من
- عید غدیر مبارک
- میلاد نور مبارک
- ولادت، کودکی، دوران نوجوانی و جوانی امام رضا علیه السّلام
- اهمیت و آثار محبت به اهل بیت علیهم السلام
- میلاد امام حسن عسکری (ع)
- مهدی موعود
- ماه محرم
- نقش الگوی دینی در نظام تعلیم و تربیت و لزوم بهره مندی از فضایل معرفتی و معنوی
- مراتب امامت در زیارت عاشورا
- گریه حضرت آدم بر امام حسین (ع)
- سیدالشهدا،پدر امامان نه گانه
- امام حسین الگوی عمل (آزادگی)
- اربعین سالار شهیدان (یاحسین)
- الگوهای تربیت
- مهمترین فلسفه قیام عاشورا چیست ؟
- توصیف مرگ در کلام امیرالمومنان (ع)
- هدیه ای بهتر از کیمیا
- نقش دین و دینداری در کاهش جرم
- شجاعت امام حسین (ع) از رسول خدا (ص) به ارث رسیده
- درخت چنار الموت روز عاشورا خون می گرید
- ائمه معصومین علیهم السلام ؛ الکوهای موفقیت
- الگو بودن امام
- نظر رهبری درباره ی ویژگی های مجالس عزاداری در ماه محرم
- الگوگیری از امامان
- برکات زیارت شهدا
- یک عالمه قرینه
- سلام بر امام حسن (ع)
- امام و اعطای زندگی حقیقی
- زینب نامی که خداوند متعال آن را برگزید/ 3 وظیفه مهم عقیله بنیهاشم
- مقام امامت بالاتر است یا نبوت؟
- امیرالمومنین » تشیع ، مکتب محبت و عشق
- سنگی که میزبان سر امام حسین(ع) شد
- صورت امام مهدى عجل الله تعالی فرجه الشریف چگونه است وبا چه خصوصیات فردى ظهور مى کند؟
- چرا امام حسین علیه السلام با وجود علم به شهادتش به کربلا رفت و حتی خانواده اش را با خودش ه
- محرم
- اعمال نیمه شعبان
- امامت امام رضا (ع)
- سبب دوستی و محبت علی در دلها چیست؟
- یا ضامن آهو
- آیا می دانید چرا امام رضا(ع) فرمود مولودی بابرکتتر از حضرت جواد(ع) نیست؟
- آزمون سخت پیش روی حجر
- رقیه که بود
- زندگی بانوی دو عالم فاطمه زهرا (س)
- مقام علمی فاطمه (س)
- امام خمینی الگوی ساده زیستی مسئولان نظام
- فاطمه (س) اسوه بانوان مومن
- فضایل امام جعفر صادق (ع)
- سیره رفتاری امام حسن عسکری (ع)
- آثار و برکات روزه در بیانات معصومین(علیهم السلام)
-
پیامبران
- آیا پیش از خلق حضرت آدم علیه السلام نیز انسانهایی می زیسته اند
- مهرورزی اهل بیت (علیهم السلام) در آیه مودت
- اعرابى و رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم
- سالروز بعثت پیامبر اعظم (ص)منادی توحید و پیام آور صلح و دوستی مبارک باد
- پیامبری به رنگ خدا
- چرا پیامبردر چهل سالگی مبعوث شد؟
- معجزه اختصاص به پیامبران ندارد!
- چرا به پیامبر گرامی (امی) می گفتند؟
- بعثت پیامبر (صلّی الله و علیه و آله و سلّم)
- شش صد پیامبر برای هدایت یک قوم!
- تفاوت پیامبر با امام
- ما میراث خوار اشتباه پدر و مادرمان نیستیم!
- راههای شناخت پیامبران
- چرا سیره پیامبر (صلی الله علیه و اله)حجت است؟
- آیا پیامبر اسلام (ص) مسموم از دنیا رفت؟
- شق القمر
- آیا تمام کلمات و سخنان پیامبر اکرم (ص) وحى بوده است یا نه؟
- پیامدهای ناگوار چشم چرانی از دیدگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)
- چرابرخی «صحّت قصة یوسف را در قرآن از محالات می دانند؟
- بعثت پیامبر (صلی الله و علیه و آله و سلم)
- سیمای پیامبراعظم (ص) در قرآن
- راز ارائه الگو
- محمد رسول الله خاتم الانبیاء
- پیامبر رحلت یا شهادت؟
- اهمیت و فضیلت صلوات بر پیامبر اعظم (ص) و حیات جاودانه
- درباره وحی الهی
- 7خدمت بزرگ رسول الله (ص) به بشریت
- ماجرای معراج پیامبر (ص) به آسمان هفتم
- بهشت آدم کدام بهشت بود؟
-
دعا
- دلایل دعا کردن
- استجابت دعا
- آداب وشرایط دعا
- ذکر "لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم"
- دعا
- آرزو: خواهش چیزى که دستیابى به آن محال یا دور از انتظار است
- نماز در مسیحیت
- شب نیمه شعبان هیچ دعایی رد نمی شود!
- عید سعید فطر عید طاعت و بندکی مبارک
- عرفه، رؤیایی است که به حقیقت میپیوندد
- فضیلت و اعمال ماه مبارک رجب
-
زندگی
- کاستی ها
- کانون آرامش زندگی به روایت قرآن
- پیام انگیزشی
- بهار فاطمی زینت بخش سال 94،سال همدلی و همزبانی ملت و دولت مبارک باد
- نوروز از دیدگاه دین مبین اسلام
- ایام دهه فجر انقلاب اسلامی مبارک باد
- چگونه به مطلوب دنیا و آخرت برسیم؟
- 5 راز برای برکت محصول!
- زندگی در عالم برزخ و قیامت چگونه است؟
- برای دنیا بی قرار، برای آخرت بی خیال !!
- آثار نظم در برنامه های دینی و دنیایی
- برای اصلاح فرد و جامعه چگونه انتقاد کنیم؟
- مواردی که نفقه واجب نیست!!
- آیا به تاخیر انداختن زمان مرگ امکان پذیر است؟
- فکرمان در مورد کسب روزی اشتباه است !!
- چگونه تفریح کنیم؟
- سه درس از یک دیوانه
- هفت نکته اساسی برای سال جدید
- بزرگترین مسئولیت ما در زندگی !!
- نوروز ، میراث فرهنگی
- فاطمیه ، نوروز و فرهنگ توانمند ایرانیان
- خانواده ام در بهشت!
- آیا می دانید ثواب صدقه دادن به فامیل نیازمند بیشتر است یا به دیگران؟
- آینده جهان از نظر اسلام
- چرا انسان همیشه باید به فکر آخرت باشد ،در حالی که دنیا و زندگی امری است که خداوند به ما عط
- چگونه به زندگی امیدوار باشیم ؟
- چرا باید در زندگی از الگو و سرمشق بهره بگیریم ؟
- از الفبای فارسی تا الفبای زندگی
- انتخاب راه درست در زندگی
- پاک ترین زندگی ، پاکیزه ترین مال
- شب چله ، شب زایش خورشید و آغاز سال نو میترایی
- فلسفه بلاها
-
شیطان
- شیطان
- چرا توبه شیطان پذیرفته نشد؟
- آیا اجنه می توانند یک انسان را بکشند؟
- چگونه بر افکار شیطانی خود پیروز شویم؟
- دامهای شیطان
- دامهای شیطان
- سوارکاری به سبک شیطان
- سخنرانی شیطان در پنج سکانس
- آیا می دانید؟؟؟
- جهاد اکبر
- آیا ابلیس اجبار می کند؟
- شیاطینی که در عید قربان باید سنگ بزنیم!
- شیطان دشمن قسم خورده انسان را بیشتر بشناسیم
- جوانان
- آخر الزمان
-
قرآن
- اعجاز قرآن و مسلمان شدن پرفسور نوویکوف
- " آداب روزه داری – احوال روزه داران "
- 4گام اساسی برای رفاقت با قرآن
- زکات در کنار نماز، نشانه جامعیت اسلام
- چگونه در محضر قرآن بنشینیم؟
- چرا قرآن کریم به زبان عربی و در عربستان نازل شد؟
- آثار گناهان
- پاسخ به شبهات قرآنی و....
- راهی برای فهم قرآن!!
- آیا هدایت قرآن برای متقین است و در این صورت آیا اشکال دور وارد نیست؟
- شب قدر
- پایان جهان از منظر قرآن
- آیا قرآن چند بار نازل شده است؟
- آیا در تفسیر قرآن کریم، دانستن شأن نزول نیز لازم است؟
- قرآن طرفدار آزادی اندیشه است
- قرآن دواست یا شفا؟
- یک هشدار جدی! این افراد هیچ گاه هدایت نمی شوند!
- هذا القرآن - ذلک القرآن
- شناسنامه سوره الرحمن
- خواص آیت الکرسی (حتما بخوانید)
- چرا قرآن به صورت تدریجی نازل شده است؟
- نخستین و مهم ترین نکته در بیان راز جاودانگی قرآن
- خط قرمزهای قرآنی
- 4آیه طلایی و نجات بخش قرآن
- فصاحت و زیبایی قرآن و سخنان معصومین (ع)
- الگوپذیری از قرآن
- عظمت و فضیلت قرآن مجید از دیدگاه پیامبر اکرم(ص)
- عامل رستگاری در قرآن
- نام های قرآن
- (وبالوالدین احسانا )
- آیا حورالعین بهشتی فقط مخصوص آقایان است یا اینکه خانم ها در بهشت از حورالعین بهشتی بهره می
- هفت سین قرآن مجید
- بهار زیبایی آفرینش
- تَزویج نُفوس در هنگامه قیامت به چه معناست ؟
- چرا فرشته ها را نمی بینیم؟
- رازهای درمانی گوش دادن به قرآن
- امید بخشترین آیه
- "عشق واقعى "از نظر قرآن کریم چیست؟
- فرزندخواندگی در قانون قرآن
- چه دلیل قرآنی بر هماهنگی آیات قرآن وجود دارد؟
- تا قبل از ظهور، قیامت اتفاق نمیافتد
- سیر تکامل در بهشت!!
- علت انحطاط مسلمانان بعد از پیامبر اسلام(صلوات الله علیه)
- همجنس گرایی چه حکمی در قرآن دارد؟
- مقایسه ای بین معارف قرآن با تورات
- حجاب
-
آموزشی
- کلید نهایی سوالات آزمون سراسری سال 1393
- متن خداحافظی شبطان( قابل استفاده در دینی2 عوامل وموانع رشد-جایگاه بدکاران)
- نمونه سوال های امتحانی نیم سال اول - دین و زندگی4
- آزمون سراسری سال ٩۳ گروه انسانی (داخل کشور)
- ده گام اساسی در فرایند درس پژوهی
- سوالات تستی دین و زندگی سال سوم
- سوالات طلایی دین وزندگی 2نوبت دوم
- تطبیق آیات کتاب دین و زندگی (4) با اقسام توحید و شرک جهت اطلاع به داوطلبان کنکور
- نتایج توکل بر خدا ( قابل استفاده درس دینی2- اعتماد بر او)
- پرسش های امتحان های تشریحی
- نقش سیزده آبان در پایداری اسلام
- برنامه امتحانات نهایی دانش آموزان دوره پیش دانشگاهی بزرگسالان و داوطلبان آزاد
- برنامه امتحانات نهایی سال سوم متوسطه روزانه (سالی واحدی) بزرگسالان و داوطلبان آزاد
- ارزشیابی و 96 نکته مهم درباره ارزشیابی
- نکته های آموزشی درس دین زندگی4
- نمودار نکات دروس دین و زندگی پیش دانشگاهی
- 80 نکتهی درس و دین زندگی ویژه جمع بندی کنکور
- آزمون سراسری سال ٩۳ گروه انسانی (خارج کشور)
- فلسفه نذری دادن در ایام محرم چیست؟
- تست های طبقه بندی شده موضوعی دینی2
- آرشیو کامل امتحانات نهایی پیش دانشگاهی ، درس معارف اسلامی
- جزوه خلاصه دین و زدگی3
- سوال های دین و زندگی 3 با پاسخ
- خلاصه دین و زندگی 4
- جزوه آموزشی جامع دین و زندگی 3
- تست های طبقه بندی - درس دین و زندگی - درس های ۴ و5
- تست های طبقه بندی - درس دین و زندگی- درس های ۷ و 8
- تست های طبقه بندی - درس دین و زندگی - درس9
- اسلاید طراحی سوالات جهت استفاده همکاران گرامی
- راهکارهایی برای تمرکز حواس در هنگام مطالعه
- نمونه سوالات دین و زندگی4
- نمونه سوال های امتحانی نیم سال اول - دین و زندگی4
- کلید تصحیح و پاسخ تشریحی امتحان های نهایی سوم دبیرستان سال ٩۴
- سوال ها و پاسخ تشریحی درس دین و زندگی3 در امتحان های نهایی
- قرآن و تعلیمات دینی(۳)دین و زندگی و اصول عقاید۲
- نمونه سوالات کنکور
- تبریک
- پرسش های تشریحی حل شده ویژه ی دانش آموزان سال سوم دبیرستان به تفکیک دروس مختلف
- کاربرد ایمان
- کلینیک مجازی پرسش و پاسخ
- تست های طبقه بندی شده موضوعی
- نمونه سوالات دین زندگی پایه دهم
- طرح درس
- بارم بندی
- بانک سوالات مفهومی
- بانک سوالات تستی کنکور
- پاسخ به شبهات
- تست های طبقه بندی شده موضوعی
- نمونه سوالات دین زندگی پایه دهم
- معناى قضا و قدر چیست؟
- چگونگی برنامهریزی و مطالعه در ایام عید
- مصاحبه با نفرات برتر کنکور
- روشهای مختلف خلاصه نویسی
- آزمون تفسیر آنلاین
- نکات قابل توجه برای آمادگی در آزمونهای تستی
- انواع استرس کنکور
- نمونه سوالات دین زندگی پایه دهم
- نمونه سوالات دین و زندگی پایه دهم
- دوازدهمین جشنواره الگوهای برتر تدریس (دوره متوسطه نظری)
- نکته های آموزشی دین و زندگی ۴
- دوازدهمین جشنواره الگوهای برتر تدریس (دوره متوسطه نظری)
- روش تدریس قرآن
- درسی
- آزمون آنلاین دین وزندگی(3)
- آزمون آنلاین دین و زندگی ۲(دوم دبیرستان)
- کلید تصحیح و پاسخ تشریحی امتحان های نهایی سوم دبیرستان سال95
- تستهای طبقه بندی شده دین و زندگی 2 درس 11تا16
- دعای«اللهمّ کن لولیّک» دعای سلامتی است نه دعای فرج
- نمونه سؤالات دین و زندگی پایه دهم شش درس اول
- فعالیت های انجام شده توسط دانش آموزان پایه دهم مربوط یه فعالیت پیشنهاد درس دوم دین و زندگی
- تحقیق انجام شده توسط دانش آموزان پایه دهم انسانی
- بارم بندی کتاب دین و زندگی دهم تجربی و انسانی
- بانک سوالات دین وزندگی دهم
- طرح درس سالانه دین و زندگی دهم تجربی - ریاضی
- طرح درس سالانه دین و زندگی دهم انسانی ،سوم و پیش دانشگاهی
- فایل راهنمای معلم کتاب دین و زندگی پایه دهم و بودجه بندی دین و زندگی دهم و سوم و پیش دان
- سه گام اساسی برای استفاده از روح و حقیقت نماز
- پرسش هایِ امتحاناتِ نهایی دین و زندگی (4)
- دفترچه راهنمای انتخاب رشته های تحصیلی آزمون سراسری 1393
- دریافت سوال و راهنمای تصحیح امتحان نهایی اصول عقاید(۲) سال سوم رشته علوم ومعارف اسلامی - ش
- برنامه امتحانات نهایی
- پاسخگویی به سوالات دانش آموزان در مورد دین و نماز
- دانلود پاورپوینت در زمینه موفقیت
- چه قسمتهایی از محل وضو باید خشک باشد؟
- احکام بازی و تفریح با شطرنج و پاسور
- دریافت سوال و راهنمای تصحیح امتحان نهایی قرآن و تعلیمات دینی(۳)دین و زندگی-شهریور ۹۳
- دریافت سوال و راهنمای تصحیح امتحان نهایی معارف اسلامی- دین و زندگی دورهی پیش دانشگاهی بزر
- مقالات صوتی
- دریافت سوال و راهنمای تصحیح امتحان نهایی اصول عقاید دورهی پیش دانشگاهی علوم و معارف اسلام
- سوال وراهنمای تصحیح امتحان نهایی درس فقه واصول دورهی پیش دانشگاهی علوم و معارف اسلامی
- سوال و راهنمای تصحیح امتحان نهایی فلسفه و منطق سوم ادبیات - شهریور ۹۳
- تبریک سال تحصیلی جدید
- تنها بی نیاز مطلق در عالم
- "صراط مستقیم "دقیقا چیست!؟
- اقسام توحید
- توضیح برخی اصطلاحات درس دین وزندگی سال دوم
- لوح فشرده آموزش قرائت آیات دین و زندگی2
- راه اندازی و پشتیبانی کلینیک مجازی پرسش و پاسخ سؤالات دروس فلسفه و منطق
- 100سوال تشریحی دین و زندگی 1
- پیام آیات درس دین و زندگی سال اوّل دبیرستان ( 1391 )
- کلید اولیه سوالات آزمون سراسری سال 93
- مرجع پاورپوینت
- معرفی وبلاگ آموزشی و درسی
- بانک سؤالات تستی درس دین و زندگی
- اصول کنکوری در درس دین و زندگی
- آموزش تصویری توضیح المسائل
- پیام آیات و تفسیر آیات دین و زندگی 1و2و3و4 +خلاصه دروس و......
- لوح فشرده آموزش قرائت آیات و روش تدریس دین و زندگی 1
- روش مطالعه ی دین و زندگی برای کنکور
- سوالات امتحان نهایی دین و زندگی (3) به تفکیک دروس با ویرایش جدید
- دانلود ترتیل(قرائت) و تلاوت آیات کتاب دین و زندگی 1
- دانلود کتاب های دین وزندکی(1-2-3-4)
- دانلودنمونه هایی از پاورپوینت های درس دین و زندگی 1
- اندیشه و تحقیق دینی 3 چاپ 1391
- ترجمه منظوم آیات دینی 3
- سخنی درباره ی شادی و غم در غیر انسان
- برنامه ی عملیاتی گروه آموزشی دین و زندگی سال تحصیبلی 94-93
- سوال وراهنمای تصحیح امتحان نهایی درس فقه واصول دورهی پیش دانشگاهی علوم و معارف اسلامی د
- دانلود آیات و سوالات
- پاسخ سوالات کتاب فلسفه سال سومَ چاپ جدید
- پاسخنامه کتاب فلسفه سوم انسانی چاپ 1393
- استحباب زیارت اربعین در روایات و گزارشهای تاریخی
- توحید در عبادت و توسل
- نرم افزارهای قرآنی دین و زندگی
- دانلودفایل های صوتی آموزش دین و زندگی دوم دبیرستان ویژه کنکوری ها
- دانلود نکات مهم و نمونه تست دین و زندگی 2
- تست های طبقه بندی - درس دین و زندگی ۳- درس های ۱ تا ۵
- جزوه سوالات نهایی دین زندگی چهارم دبیرستان
- سؤالات نهایی دین و زندگی (3) به تفکیک دروس به روز شده تا شهریور 93
- سوالات طبقه بندی شده دین و زندگی پیش دانشگاهی تا شهریور93
- دریافت سوال و راهنمای تصحیح امتحان نهایی قرآن و تعلیمات دینی(3)دین و زندگی (و اصول عقاید2
- سوال و راهنمای تصحیح امتحان نهایی معارف اسلامی- دین و زندگی دورهی پیش دانشگاهی بزرگسالان
- سوال و راهنمای تصحیح امتحان نهایی اصول عقاید دورهی پیش دانشگاهی علوم و معارف اسلامی- دی
- سوال و راهنمای تصحیح امتحان نهایی فلسفه و منطق سوم ادبیات - دی ماه 93
- تست های طبقه بندی - درس دین و زندگی پیش دانشگاهی- درس های ۱ تا ۳
- پدر امت پیامبر است؟آیه "ما کان ابا احد من رجالکم"با حدیث نبوی"انا و علی ابو
- نمونه سوالات تشریحی درس دین و زندگی پیش دانشگاهی
- جواب اندیشه تحقیق اول دبیرستان و سوم دبیرستان
- سوالات دین و زندگی 2
- ارتباط الکترونیکی با گروه الهیات استان
- نمونه سوالات مفهومی و تشریحی از دین وزندگی ( 1)
- معناى (عزت ) و مفاد آیه: (من کان یرید العزة فلله العزة جمیعا)
- نمونه طرح درس دین و زندگی
- اصول تست زنی در کنکور و 295 نکته ی دین و زندگی کنکور
- جزوه جمع بندی دین و زندگی
- سوالات چند گزینه ای دین و زندگی سال اول
- بدون شرح
- بارم بندی جدید دین و زندگی 93-92
- راهنمای تدریس معلم
- چگونه دین و زندگی کنکور را مطالعه کنیم؟
- روش مطالعه درس به درس دین و زندگی پیش دانشگاهی1
- از آیات قرآن تا آیات طبیعت
- چگونه خودمان را برای درس دین و زندگی کنکور آماده کنیم؟
- بایدها و نبایدهای شب کنکور
- مذهبی
-
مناسبتها
- هفته بسیج مبارک
- شعار سال
- تسلیت شهادت جانگداز امیر مومنان علی(ع)
- میلاد مبارک
- حلول ماه رمضان بر شما مبارک
- بدون شرح
- تبریک عید
- عید مبعث مبارک باد
- ماه رجب
- ماه رجب
- یا مقلب القلوب و الابصار.....
- اربعین حسینی تسلیت باد
- تسلیت
- مسلمانان عیدتان مبارک
- میلاد مبارک
- 17ربیع الاول، میلاد دو نور مقدس
- انا انزلناه فی لیله القدر
- سالروز شهادت ام ابیها حضرت فاطمه (س) تسلیت باد
- میلاد پیامبر اکرم (ص) و امام جعفرصادق (ع)مبارکباد
- ایام شهادت پیامبر اکرم ( ص ) , امام حسن مجتبی ( ع ) و امام رضا ( ع ) تسلیت باد .
- عید مبارک
-
دانلود Adobe Photoshop
v18.1.1.252 -
دانلود Windows 8.1
June 2017 96/4/2 -
دانلود IDM
6.28 Build 17 96/5/15 -
دانلود Telegram
1.1.19 -
دانلود Google Chorme
60.0.3112
-
بایدها و نبایدهای شب کنکور
۱۳ تیر ۱۳۹۶ ساعت ۱۰:۵۱ -
عید مبارک
۰۴ تیر ۱۳۹۶ ساعت ۱۲:۱۶ -
تسلیت شهادت جانگداز امیر مومنان علی(ع)
۲۷ خرداد ۱۳۹۶ ساعت ۱۲:۱۹ -
میلاد مبارک
۱۸ خرداد ۱۳۹۶ ساعت ۱۲:۰۸ -
حلول ماه رمضان بر شما مبارک
۰۷ خرداد ۱۳۹۶ ساعت ۱۲:۰۹
لورم ایپسوم متن ساختگی با تولید سادگی نامفهوم از صنعت چاپ و با استفاده از طراحان گرافیک است. چاپگرها و متون بلکه روزنامه و مجله در ستون و سطرآنچنان که لازم است و برای شرایط فعلی تکنولوژی مورد نیاز و کاربردهای متنوع با هدف بهبود ابزارهای کاربردی می باشد.
نظرات
ارسال نظر
Bridgett
I blog quite often and I seriously appreciate your content.
This article has truly peaked my interest.
I am going to bookmark your blog and keep checking for new information about
once per week. I opted in for your Feed too.